BADEMİN TARİHÇESİ VE ÖNEMİ

Bademin tarihçesi eski Babil’e kadar uzanmaktadır. Babil’de bademin tarihinin başladığı ve en eski kültürü yapılan yiyecekler arasında olduğunu tarihçiler kabul etmektedirler. Mısır’da İskenderiye yakınlarındaki Faros adasında bulunan ganimetler arasında bademe rastlanmıştır.

Bademin anavatanının Çin ve Orta Asya olduğu bilinmektedir. Asya ile Avrupa arasındaki İpek Yolunda, bademin seyyahlar tarafından yendiği bilinmektedir. Badem, seyyahlar vasıtasıyla Yunanistan, Türkiye ve Orta Doğuya getirilmiştir. Uzun yıllardır Akdeniz kıyılarında özellikle İspanya ve İtalya’da badem yetiştiriciliği yapıldığı bilinmektedir.

Badem, botanik açıdan kiraz, erik ve şeftali ile aynı familyada yer almaktadır.

Badem, kayısı ve şeftali gibi bazı meyve türleri, binlerce yıl önce Türkiye’ye getirilmiştir. Badem yıllarca sadece tohumla üretilmesinden dolayı, çok geniş bir çeşitliliğe sahiptir Bunun yanı sıra diğer ülkelerden yurdumuza Texsas, Nonpareil gibi badem çeşitleri getirilmiş ve üretimi yapılmıştır.

Türkiye’nin Doğu Karadeniz’in kıyı bölgesi ile çok yüksek yaylalar dışında her yöresinde badem yetiştirilmektedir. Badem yetiştiriciliği ülkemizde Ege Bölgesinde yoğunlaşmış, bunu Akdeniz, İç Anadolu ve Marmara Bölgeleri izlemektedir. özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerinde Türkiye badem üretiminin üçte ikisi üretilmektedir. Badem yetiştiriciliği açısından en önemli bölge Ege Bölgesi, burada da Datça Yarımadasıdır.

Türkiye’de 1998 rakamlarına göre 3.680.000 meyve veren ağaç bulunmaktadır. Badem üretimi 1990 yılında 46.000 ton iken bu üretim 1998 yılında 36.000 tona düşmüştür.

İKLİM ve TOPRAK İSTEKLERİ

İKLİM

Badem için, yazları kurak ve sıcak, kışları ılık ve yağışlı Akdeniz iklimi idealdir. Bununla beraber, odun kısmının kış soğuklarına dayanıklı olması nedeniyle, kış soğuklarının fazlaca olduğu yerlerde de yetişebilmektedir. Badem ağacının odun kısmı –20oC – 30oC’ ye kadar soğuğa dayanabilir.

Çiçek tomurcuklarının kışa dayanıklılığı şeftali çiçek tomurcuklarından daha azdır. Ülkemizde kış soğuklarının fazla olduğu yerlerde ekonomik olarak badem yetiştiriciliği yapılamaz.

Bademin kış dinlenme ihtiyacı diğer meyve ağaçlarına göre daha kısadır. +5oC’ nin altında 90-400 saatlik bir soğuklama yeterlidir.

Badem yetiştiriciliği için, ilkbahar başlangıcındaki durgun olmayan hava şartları büyük önem taşır. İlkbaharda don olayları bakımından en kritik dönem çiçek ve körpe çağla dönemidir. Çiçeklenme zamanında –4, -5 oC’ ye dayanabilen çiçekler, bu devrenin sonunda -5oC’ ve körpe çağla döneminde -1oC, -0,5oC’ lerde zarar görürler. Dona dayanım bakımından çeşitler arasında büyük farklar görülmektedir.

Badem kazık köklü bir meyve türü olduğu için, kurak koşullara uyabilen bir meyvedir. Ancak yıllık yağış 300 mm’nin altına düşerse yeterli ürün alınmaz. Türkiye’nin en önemli badem üretim bölgesi olan Ege’de yıllık ortalama yağış 700 mm. civarındadır. Ancak yağışlar Ekim-Mayıs ayları arasında düşer. Bu nedenle kurağa dayanıklı çeşitlerin seçilmesi önem taşır.

Çiçek zamanı fazla yağışlı ve sisli hava şartları da badem yetiştiriciliği için zararlıdır. Bu gibi durumlarda mantari hastalıklar gelişmeye başlar. Bu durum ise ürün miktarını etkiler. Genç meyvelere Monilya hastalığı zarar verir. Yapraklarda Yaprak Delen Mantarı delik açar, dallarda çürüme yapar. Daha sonra, dallardaki çürüyen kısımlar çatlarlar. Fazla delikli yapraklar baharda dökülür, bu durum ise ağaçların iyi gelişmemesine neden olur.

TOPRAK

Badem, toprak istekleri bakımından seçiciliği fazla olmayan bir meyve türüdür. Hafif, derin, süzek ve alüvyal topraklarda iyi ürün verir. Bu gibi topraklarda kökler 3-5 m derine gider. Kumlu, killi ve çakıllı topraklardan da hoşlanan badem, ağır topraklarda hiç iyi sonuç vermez. Böyle yerlerde anaç olarak erik kullanılır.

AĞAÇ öZELLİKLERİ

Ağaç : 6-8 m. boylanır. Bazı hallerde ağaçların yüksekliği 12 m’ye kadar boylanabilir. Yıllık dallar üzerindeki tüm tomurcuklar aynı mevsimde büyür ve ikinci dallar meydana gelmesi halinde ağaç yayvan olur. Yıllık sürgünler üzerindeki tomurcukların sürmemesi halinde ise ağaç dik büyür (Teksas çeşidi gibi).

Badem ağaçları ortalama olarak 50 yıl kadar yaşarlar. 100 yaşına kadar yaşayan ağaçlara da rastlamak mümkündür.

Kök: Kazık kök tipindedir. Saçak kök az olduğundan, fidanlar yer değiştirme sırasında çok kayıplar verirler.

Yapraklar: Çeşitlere göre iri, orta iri ve küçüktür. Yaprağın bulunduğu dal ve çevre koşulları bunu etkiler. Renk açık ve koyu yeşil arasında değişir. Yaprağın kenarları dişlidir.

Tomurcuklar: Çiçek tomurcukları, farklı yaştaki dallarla bunlar üzerindeki 2-13 cm. uzunluğundaki buket denilen kısa meyve dalcıklarında bulunur.

TOPRAK HAZIRLIĞI

Toprak öncelikle derin olarak sürülür. Kuvvetli topraklarda dikim aralığı 8-9 m, zayıf ve az derin topraklarda ise 5-6 m olmalıdır. Ayrıca yağış miktarı azaldıkça, dikim aralıklarını arttırmak gerekir. Kurak koşullarda bademlik kurulması, yerinde çöğür yetiştirip aşılamak sureti ile yapılır. Çöğürler ancak 2-3 yıl sonra aşılanabilecek düzeye ulaşırlar.

BAHÇE TESİSİ

Ülkemizde halen yetiştiricilerimizin büyük bir kısmı bademi tohumla üretmektedir. Diğer meyve türlerinde olduğu gibi, badem de aşı ile üretilir. Badem için en çok uygulanan aşı yöntemi, bir yaşlı çöğürler üzerine durgun göz aşısıdır. Kışları ılık geçen bölgelerde örneğin Ege ve Akdeniz kıyılarında sürgün göz aşısı tercih edilir.

Ayrıca kıraç yerlerde bahçeye çekirdek (tohum) ekerek yerinde aşı yapma yoluna gidilebilir. Kalem aşısı da badem üreticiliğinde kullanılabilir. Yarma aşıdan ziyade kabuk altına yapılan çoban aşısı tercih edilmelidir.

Anaçlar:

Badem : Badem çöğürleri, kireçli ve kurak şartlar için idealdir.

Şeftali : Bademe göre daha yüzeysel köklüdür ve daha kısa ömürlüdür. Erken meyveye yatar. Kireç oranı düşük yerlerde kullanılır. Nemotodlu yerlerde nemaguard anaç olarak kullanılmalıdır.

Erik : Su tutan, kök çürüklüğü ile bulaşık topraklarda kullanılır. Ancak tüm çeşitlerle uyuşması iyi değildir.

BAHÇELERİN KURULMASI

Badem çabuk gelişen bir meyve türü olduğu için, sık dikimden kaçınılmalıdır. Ayrıca kullanılacak anaç da bu mesafelerin ayarlanmasında etkili olmaktadır. Bahçelerde kare dikim tercih edilmelidir. Meyilli arazide ise çapraz (kontur) dikim yapılmalıdır. Ağaçlar dikimi takip eden yaz aylarında birkaç kez sulanmalıdır.

Kışları soğuk geçmeyen bölgelerde fidan dikimi Ocak ayında yapılır. Soğuk bölgelerde ise Mart ayını beklemekte yarar vardır. Fidan çukurları 70-80 cm derinlik ve genişlikte olmalıdır. Dikilen aşılı fidanların aşı yerlerinin toprak içinde kalmamasına özen gösterilmelidir.

Badem çiçekleri kendine uyuşmazdır. Bu nedenle tozlayıcı başka bir çeşitle bahçe kurulması halinde ya hiç ürün alınmaz veya çok az ürün alınabilir. Bu nedenle esas çeşit ile birlikte 8-10 ağaca bir adet o çeşidi tozlayabilen çeşidin dikilmesi gereklidir.

MEYVE

Sert çekirdekli meyveler grubuna girer. Olgunlaşmış ve kurutulmuş bademlerde dış yeşil kabuk kuruyarak, kendiliğinden sert kabuktan ayrılır.

Badem çeşitli şekillerde tüketilen bir meyve türüdür.

A. Çerez olarak tüketim

– Çağla badem

– Taze iç badem

– Kavrulmuş badem (tuzlu, tuzsuz)

B. Şekerleme, çikolata, pasta endüstrisinde tüketim

C. Diğer kullanım alanları: Badem yağı, kozmetik ve ilaç endüstrisi

Bademler, kabuk özelliklerine göre 4’e ayrılır.

El bademleri : El ile kolayca kırılırlar. Randıman yüksektir. Bazı çeşitlerde üst kabuğun dökülmesi veya karın kısmında açıklık bulunması sakınca olarak kabul edilmektedir.

Diş bademleri : Diş ile kolay el ile zor kırılırlar. Randıman yüksek olabilir. Saklanmaları el bademlerine göre daha kolaydır.

Sert bademler : Çekiçle kolay, diş ile zor kırılırlar. Bunlarda da iç randımanı taş bademlere göre genellikle daha yüksektir. Randımanları geniş bir dağılım gösterir. Kolay saklanırlar, kuşlardan zarar görmezler.

Taş bademleri : Kabuk ancak çekiçle kırılır. Randıman % 35’den daha azdır. Bazı çeşitler ticari yönden önemsizdir.

Ticari açıdan iyi bir badem çeşidinde bulunması gereken özellikler şunlardır:

1. Ağacın gelişmesi kuvvetli olmalıdır

2. Ağaçlar bol miktarda çiçek açmalıdır.

3. Çiçeklenme geç olmalıdır.

4. Diğer ticari çeşitlerle döllenebilmelidir.

5. Bol ve kararlı ürün vermelidir.

6. Meyveler aynı zamanda olgunlaşmalıdır.

7.Kolay hasat edilmeli, ancak rüzgar etkisiyle kolayca dökülmemelidir.

8.Yeşil kabuk kolay kavlamalıdır.

9. Çift ve ikiz badem oranı düşük olmalıdır.

10. Dış koşullara, hastalık ve zararlılara dayanıklı olmalıdır.

Kabuklu Bademde Aranan özellikler:

1. Kabuk ne çok sert ne de çok yumuşak olmalıdır. Sert ve taş bademler kolay saklanabildikleri halde randıman düşüktür. El ve diş bademler daha zor saklanır.

2. Karın kısmında açıklık bulunmaması: Bazı el ve diş bademlerinde karın kısmı değişik oranlarda açıktır. Bazılarında ise karın kapalıdır. Bu durum seleksiyonda önem taşır.

3. Kuş zararının olmadığı yerlerde ince kabuklu el ve diş bademleri tercih edilir.

4. El ve diş bademlerinde, kabuğun delikli üst tabakası kendiliğinden alt tabakadan ayrılıp dökülür. Bu durum, kabuklu badem pazarlamada sorun yaratır.

İç Bademde Aranan özellikler:

1. İrilik ve şekil: Şekil, endüstride kullanım alanını belirler.

İrilik 100 gr.’daki iç badem sayısı

Küçük 90-100

Orta irilik 80-90

İri 70-80

Çok iri 60-70

2. Renk: Geniş ölçüde kalıtsal yapıya bağlıdır. Açık renk iyidir.

3. İç zarın yüzeyinin düzgünlüğü: Kırışıklık istenmez.

4. İç zarın yüzeyinin tüylülüğü: Çok tüylülük kaliteyi düşürür.

5. İç randımanın yüksek olması.

6. Çift ve ikiz badem oranının düşük olması.

Çift oranı %0-5 olursa iyidir. Bu oran %5-10 olursa, çeşidin geç çiçeklenme gibi diğer niteliklerinin üstün olup olmamasına göre değerlendirilir.

BAZI BADEM ÇEŞİTLERİ

Seleksiyon No: 5-1

Ağacı dik ve yayvan olarak büyür. Gelişmesi orta kuvvettedir. Ağacı verimli, olgun meyvelerde kavlama iyi ve hasadı oldukça kolaydır. İç randımanı %70, çift badem oranı %2-3’dür. İç bademi küçüktür. Dölleyicileri 120-1 ve 17-4 seleksiyon numaralı çeşitlerdir.

Seleksiyon No: 17-4

Ağacı yayvan, gelişmesi kuvvetlidir. Bol ve kararlı ürün verir. Meyvelerde kavlama iyi ve hasadı oldukça kolaydır. İnce kabuklu bir çeşit olup, iç randımanı %60 civarındadır. Çift badem oranı %5 ve iç badem oranı orta iriliktedir. Dölleyicileri 20-1 ve 5-1 seleksiyon numaralı çeşitlerdir.

Seleksiyon No: 101-9

Ağacı dik ve yayvan olarak büyür. Hem verimli, hem de çok geç çiçek açma özelliğine sahiptir. Her yıl verim alınabilmektedir. Hasadı kolay ve kavlaması iyidir. Taş badem sınıfına girer. İç randımanı %27’dir ve çift badem yapmaz. İç bademi ufak ve orta kalitededir. Dölleyicileri 104-1, 101-23 ve Teksas’dır.

Seleksiyon No: 104-1

Ağacı dik ve yayvan olarak büyür. Verimli ve her yıl kararlı ürün verir. Meyvelerde kavlama iyi, hasadı kolaydır. İç randımanı %45, çift badem oranı ise %1 kadardır. İç bademi ufaktır. Dölleyicileri 101-91 ve Teksas’dır.

Nonpareil

Kaliforniya’da (A.B.D.) mevcut çeşitlerin en iyisi olarak kabul edilir. Ağacı kuvvetli ve verimlidir. Kabuğu ince, iç badem kalitesi yüksektir. İç randımanı %60-70, çift badem oranı ise %5-10’dur. Tozlayıcıları Ne Plus Ultra ve Teksas çeşitleridir.

Teksas

Kaliforniya’da (A.B.D.) yetiştiricilik açısından Nonpareil’dan sonra gelir. Ağacı çok kuvvetli, dış şartlara dayanıklı ve verimliliği yüksektir. Kabuğu yumuşak, iç badem kalitesi ortadır. İç randımanı %45-50, çift badem oranı ise %15-30’dur.

Ne Plus Ultra

Ağacı orta kuvvette, verimliliği orta ile yeterli arasındadır. Kabuğu yumuşak ve açık renkli olduğundan, özellikle kabuklu olarak satış için tercih edilen bir bademdir. İç randımanı %50-60, çift badem oranı ise %15-30’dur.

YILLIK BAKIM İŞLERİ

Dikilen fidanların tepesi 70-80 cm’den vurulur. Dikimi müteakip yaz budaması mutlaka yapılmalıdır.

Badem ağaçları genellikle modifiye lider veya goble şekillerine göre terbiye edilirler.

Sulama: Sulanmayan şartlarda badem bahçeleri daima otsuz bırakılır. Sulanan bahçelerde otların gelişmesine müsaade edilebilir. Ancak bunların hasattan önce toprağa devrilmesi gerekir.

Ülkemizde badem yetiştiriciliği kuru şartlarda yapılır. Ancak, sulandığı taktirde verim 2-4 kat artmaktadır.

Gübreleme: Ağaçların gelişmesini ve verimliliğini sağlamak için gerekli elementlerin çoğu topraktan ve havadan alınır. Gelişme için fazla miktarda sarf edilen azot toprakta depolanmaz. Bu nedenle badem bahçelerine her yıl azot takviyesi yapılmalıdır. Gübrelemede en doğru karar, yapılacak toprak ve yaprak analizi sonucunda belirlenebilir. Ancak, gübrelemede dekara 12.5 kg saf azot verilebilir. Orta ağırlıktaki topraklarda ve sulanmayan yerlerde gübreleme bir defada yapılır. Sulanan ve yağışı iyi olan yerlerde gübrelemenin 2-3 defada yapılması uygun olur. Azotça en zengin çiftlik gübresi, yanmış sığır gübresidir. Daima çiftlik gübresinin kullanılması halinde, sürgünlerin kısa kalması ve gelişmemesi ortaya çıkabilir.

Hasat : Meyveler genellikle el ile ve sopalar yardımıyla yere düşürülerek hasat edilmektedir. Meyveler iyice olgunlaştıktan ve dış kabuk kavladıktan sonra hasata başlanmalıdır. Dış ülkelerde makine ile hasat da yapılmaktadır.