Meyve yetiştiriciliğinde birim alandan elde edilecek verimin artırılması, ağaçları küçülterek birim alana daha fazla sayıda ağaç dikilmesi yoluyla sağlanır. Ağaçları küçültmede en etkili vasıta da bodurlaştırıcı anaç kullanmaktır. Bodurlaştırıcı anaçlar sadece birim alandan elde edilecek verimi artırmakla kalmazlar. Aynı zamanda verime yatma yaşını öne alırlar (Şekil 1), kaliteyi artırırlar, bütün kültürel (Budama, ilaçlama, hasat gibi) uygulamaları kolaylaştırırlar, maliyeti düşürürler ve kısaca meyve yetiştiriciliğini modernleştirirler.

MODERN MEYVECİLİĞİN GEREKLERİ

1. Her Yıl ve Düzenli Ürün

Meyve ağaçları tam verim çağına gelinceye kadar her yıl gittikçe artan bir şekilde ürün verir ve bu yaştan sonra da ekonomik ömrü süresince düzenli olarak ürün vermeye devam eder. Ancak az da olsa bazı çeşitler bir yıl meyve verir, ertesi yıl az meyve verir veya hiç meyve vermez. Bu duruma periyodizite diyoruz. Bu özelliği gösteren çeşitlerden sakınmak gerekir. Bodur anaçlar üzerine aşılanan çeşitler erken verime yatarak, her yıl düzenli ürün verirler.

2. Yatırımın İlk Yıllarda Geriye Dönüşü

Erken yaşlarda verime yatma ve birim alana daha çok ağacın kullanılması, bodurlaştırıcı anaçların özelliğidir. Çok bodur bir anaç olan M 9 üzerine aşılı elmalar, dikimin hemen ertesi yıl çiçek açar ve meyve verirler. Yarı bodur bir anaç olan MM 106 üzerine aşılı kuvvetli gelişen çeşitler üçüncü yılda, zayıf gelişen çeşitler ikinci yılda meyve verirler. Halbuki geleneksel olarak kullanılan çöğür (Yabani) üzerine aşılı olan çeşitler, dikimi izleyen beşinci veya altıncı yılda verime geçerler.

Şunu önemle belirtmek gerekir ki; M9 anacına aşılı çeşitler tam ve ekonomik verime 3. ve 4. yaşında geldiği halde; çok kuvvetli gelişen anaçlar üzerine aşılı aynı çeşitler 12-15. yılda gelirler. Bu nedenle, yatırımın erken yıllarda geriye dönüşünün sağlanması bodur anaç kullanmakla mümkün olur (Şekil 2).

Armut çeşitleri için kullanılan ve bodurlaştırıcı bir anaç olan ayva kökenli EM Quince A üzerine aşılı çeşitleri, dikimin üçüncü-dördüncü yılında verime yatarak erken yaşlarda karlılık getirir. Şeftali, erik, kiraz ve kaysılarda kullanılan bodurlaştırıcı anaçlar, elma ve armuttaki kadar olmasa da, geleneksel çöğür anaçlarına göre, çok daha erken verime yatarak, karlılık sağlarlar. özellikle, son yıllarda değişik ülkelerde kullanılmaya başlanan ve yarı-bodur, bodur olarak bilinen kiraz anaçlarından Gisel A 5 ve Gisel A 6’nın da erken verime yattığı ve birim alana daha fazla ağaç (70- 80 ağaç/dekar) dikimine müsaade ettiği bildirilmektedir.

Her ne kadar bodurlaştırıcı anaçlarla dekara daha çok sayıda ağaç kullanılması nedeniyle, başlangıç masrafı biraz fazla ise de, dikimi izleyen hemen ertesi yıl verimin alınmaya başlamasıyla, yapılan bu masrafın, diğer kuvvetli gelişen anaçlara göre çok daha kısa zamanda geriye dönüşünü sağlamak mümkün olmaktadır.

3. Üretim Maliyetinde Azalma ve İşgücünde Azalma

Bodur ağaçların ilaçlanmaları, tartışmasız olarak, kuvvetli gelişenlere göre daha kolay ve ekonomiktir. Çünkü büyük ağaçların ilaçlanmaları daha çok dikkat, daha uzun zaman ve daha güçlü makinaların kullanımını gerektirirler.

Bodur ağaçlarda kimyasal yolla ve elle seyreltme ile budama da, aynı ilaçlamada görüldüğü gibi kolay ve daha ekonomik olmaktadır. Her türlü kültürel uygulamadaki gerekli işgücü miktarı önemli ölçüde azalmaktadır. örneğin budama için dekara gerekli işgücü M 9’da 2 saat, kuvvetli gelişen anaçlarında ise 8 saate çıkmaktadır.

Bodur ağaçlarda tartışılmayan diğer bir üstünlük de, meyve hasadının daha kolay ve ucuz olması ile hasat esnasında ağaçlarda mekanik zararlanma ihtimalinin az olması ve merdiven kullanmaya gerek kalmamasıdır (Şekil 3). Bodur ağaçlardaki meyveleri çocuklar ve bayanlar yerden, merdiven kullanmaksızın kolayca ve çok kısa zamanda toplayabilirler.

Yalova-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünde sonuçlandırılan bir çalışmada, kuvvetli anaç üzerindeki 1 kg elmanın maliyetinin, bodur anaç üzerindekinin en az 2, 2.5 katı olduğu tespit edilmiştir.

4. Değişen Şartlar ve Pazar İsteklerine Kolay Uyabilme

Yaşlı ve büyük ağaçların bahçede tutulması karlı olmayıp, bunların sökülmeleri de çok zor ve pahalıdır. Yetiştiricilerdeki genel kanaat, kuvvetli gelişen ağaçların 6-10 yaşında verime yattıkları ve 15-20 yıl tam verimde kalarak, 25-30 yılda ekonomik ömürlerini tamamladıkları şeklindedir. Yani böyle ağaçlar ekonomik ömürlerini 25-30 yılda tamamladıklarından, bunların yerine yeni ağaçların dikilmesi 25-30 yıl alır.

Bodur ağaçlar ise, dikimden sonra hemen verime yatıp, ilk yıllarda kara geçtiklerinden ve küçük ağaçlar yaptıklarından sökülmeleri kolay olup, yeniden dikilenler daha kısa zamanda verime yatarlar. İşte bodur ağaçların bu özelliği nedeniyle, pazar istekleri azalarak cazibesini kaybeden bir çeşit, daha cazip olan bir çeşitle kısa sürede değiştirilebilir.

5. Yüksek Meyve Verimi ve Meyve Kalitesi

Bodur ağaçlarla kurulu meyve bahçelerinde ilk birkaç yıl içerisindeki verimin, kuvvetli ağaçlardan kurulu bahçelere göre çok fazla olduğu tartışma kabul etmez.

Bu konuda elmalar üzerinde Yalova’da yapılan çalışmalar sonucunda, tam bodur M 9 anacı üzerine aşılı Starking Delicious ve Golden Delicious çeşitleri dekara 143 ağaç dikilmiş ve 8 yıllık toplam dekara verim olarak Starking Delicious’dan 30.556 Kg, Golden Delicious’dan 20.040 kg, buna mukabil aynı yaşta tohum anacı(çöğür) üzerine aşılı aynı çeşitlerden sırasıyla 6.472 ve 7.784 kg verim alınmıştır. Bir başka ifade ile bodur ağaçlarla kurulmuş bir elma bahçesinden, kuvvetli gelişen ağaçlardan kurulmuş geleneksel elma bahçelerine göre, ilk 8 yılda Starking Delicious için yaklaşık 5 kat ve Golden Delicious için 2.5 kat verim almak mümkün olmuştur.

Çok bodur ağaçlarla kurulmuş aynı bahçede ilaçlama, budama, meyve seyreltmesi, sulama ve hasat gibi kültürel uygulamalar da daha kolay, ucuz ve etkili olduğundan, 1 kg elmanın maliyeti de düşük olmuştur. Sonuç olarak, ilk 8 yıllık verilere göre, sık dikilmiş bodur elma bahçeleri, seyrek aralıklarla dikilen geleneksel bahçelere göre Starking Delicious için 11.5 kat, Golden Delicious için 3.5 kat daha ekonomik olmaktadır. Golden Delicious elma çeşidinde periyodisite eğiliminin mevcut olması nedeniyle, Starking Delicious’a göre daha az karlı olmuştur.

Bodur anaçlar üzerine aşılı ağaçlar, alçak boylu ve açık gelişen ağaçlar olduklarından, gölgelenme ortadan kalktığı için, iyi bir güneşlenme ve havalanma ile yeknesak ve çok iyi renkli meyveler meydana getirirler. Böylece pazarlanabilir I. sınıf meyve oranı da %85-95 arasındadır. Oysa geleneksel, kuvvetli gelişen ağaçlarda bu oran %50-60 arasındadır.

BODUR MEYVE YETİŞTİRİCİLİĞİNİN PRATİK ESASLARI

Bodur ağaçları standartlarından ayıran özellik, sadece daha küçük olmaları değildir. Ağacın şekli ve yayılması, meyveye yatma yaşı, çiçeklenme ve hasat zamanı, sürgün çapı, ağacın ömrü, meyve verme tabiatı, yaprak/meyve oranı ve bitkinin besin maddeleri isteği yönünden bodur ağaçlar standartlarından farklıdırlar.

Ağaçlardan bol meyve almak, bizzat bodurlaştırma yöntemidir. Genç ağaçlarda gelişmenin fazla oluşu meyvesiz oluşlarındandır. Verim çağına geldikçe verim arttığı için, yani depo maddelerinin bir kısmı meyveye gittiğinden, gelişmeleri azalır. Bu bakımdan erken yaşta meyve veren ağaç, geç yaşta meyve verene göre daha bodur olur. örneğin, türlerden şeftali ve elmalardan M 9 anacında olduğu gibi.

Bir yaşlı fidanın dikim esnasında 70-80 cm’den tepesi vurularak uygulanan alçaktan taçlandırma yöntemi de, erken meyveye yatma ve bodurlaştırma etkisi yapar.

Genç ağaçlarda budamanın hafif şiddette yapılması da erken çiçek ve meyve oluşumuna neden olarak, bodurluk sağlar. Kuvvetli gelişme gösteren bir sürgünde yapılacak uç alma, yan gözleri teşvik ederek, daha yaygın ve bodur gelişmeye neden olur.

Kök budaması yoluyla da bodurluk elde edilebilir. Kökler su ve suda erimiş besin maddelerinin ağacın üst kısımlarına taşınması sağladığından; bunların gelişmelerinin sınırlı tutulmaları, vegetatif gelişmeyi azaltmak suretiyle meyve gözü teşekkülü teşvik edilmiş olur. Sürüm esnasında pullukla veya doğrudan yapılan kesim yoluyla köklerde meydana getirilen zararlanma ile bu sağlanır. Bunun adı kök budaması olup, en iyi yapılma zamanı da sonbaharda ağaçların pişkinleştiği dönemdir.

Bilezik alma, boğma ve çentik açma gibi uygulamalar da meyve gözü oluşumunu teşvik ederek, bodurluk sağlar. Meyve türlerindeki çiçek gözleri bir yıl önceki geç ilkbahar veya erken yaz döneminde oluşmaya başladığından, bu işlemlerin en iyi zamanı da bu dönemdir.

Ağaç dallarını aşağıya eğerek bağlama veya dik gelişme yerine geniş açılı dallar elde etmek de meyve gözü oluşumunu teşvik ederek bodurluk sağlar. Fakat, bu uygulamayı spur tipi (yarı bodur) çeşitlerde yapmamak gerekir.

Yukarıda sayılan bodurlaştırma amacıyla uygulanan yöntemlerden en etkili ve sağlıklı olanı şüphesiz ki; genetik bodur anaç kullanmaktır. Genetik bodur anaçların kullanılması ile modern meyvecilik gereklerinin hemen hemen hepsinin yerine getirilmesi mümkün olmaktadır.

MEYVECİLİKTE BODURLAŞTIRICI ANAÇLAR

Bodur bitkiler yüzyıllardan beri bilinmektedir. Ancak, daha çok süs bitkisi olarak ilgi çeken bodur bitkilerden meyvecilik açısından ilk kayıtlar M.S. 1700’lerde bodur kayısılar hakkında elde edilmiştir.

Avrupa kıtasında, ılıman iklim meyve türlerinde bodurluk daha büyük önem kazanmış ve bodur anaç kullanılarak meyve yetiştiriciliği yapılmıştır. Bodur anaç kullanılması her ne kadar oldukça eski tarihlere dayanıyorsa da, modern meyvecilik açısından ilk bodur anaçlar 19. Yüzyılın başlarında kullanılmaya ve 1960’lı yıllarda da ticari olarak kullanılmaya başlamıştır.

Bodurlaştırıcı olan ve klonal olarak üretilebilen anaçlar konusunda üzerinde en çok çalışılan meyve türü elma olup, bunu armut takip etmektedir. Ancak, son yıllarda erik ve kirazda da giderek yaygınlaşan bodur anaç kullanımı hızla artmaktadır.

Ülkemizde de 1980’li yıllardan beri özellikle elma ve armut yetiştiriciliğinde kullanılan bodur anaçlara esas ilgi 1990’lı yıllarda artmış ve bu ilgi ve talep gittikçe artmaktadır.

Meyvecilikte En Çok Kullanılan Bodur, Yarı-Bodur Anaçlar

1. Elma anaçları

Bugüne kadar yapılan çalışmalarda elde edilen elma klon anaçları “çok bodur”dan “çok kuvvetli”ye kadar değişen bir seri oluştururlar ve aşağıdaki gibi sınıflandırırlar.

Çok bodur (M 9, M 27)

Bodur (M 26)

Yarı bodur (M 7, Mm 106)

Kuvvetli (M 2, MM 111)

Çok kuvvetli (M 25, geleneksel tohum anaçları)

Ancak, burada en çok kullanılanlar özetlenecektir.

M 9: Çok bodur ve bodur sınıfa giren elma klon anaçlarından dünyada en çok kullanılanı M 9 anacıdır. Sürgünleri kalınca olup, düzgün gövde yaparlar. Yaprakları geniş ve uzunca şekillidir. Kaliteli kök yaparlar ancak, kökleri biraz gevrek olup kolayca kırılır. Çok bodur ağaçlar meydana getirirler. Verimli topraklarda daha iyi gelişirler, dikimden itibaren desteğe ihtiyaç gösterirler. Dikimin hemen ertesi yılı meyve vermeye başlar ve en iyi koşullarda bile boyu hiçbir zaman 2.50-2.70 m’yi geçmez. Ağaçlara “ince iğ şekli” terbiye sistemi budaması tavsiye edilir.

M 9 boğaz çürüklüğüne dayanıklı fakat, ateş yanıklığı ve pamuklu bite hassastır. Fidanlıklarda “değiştirilmiş hendek daldırması” ile çoğaltılırlar. Bu anaç, özellikle sulamanın sorun olmayacağı bölgelere tavsiye edilmektedir. Verilecek dikim aralıkları da toprak verimliliğine göre 1.5 m x 3.5 m veya 2.0 m x 3.5 m olmalıdır. M 9 üzerine kesinlikle Starkrimson Delicious ve Starkspur Golden Delicious gibi spur tipi (yarı bodur) gelişen çeşitler aşılanmamalıdır.

MM 106: Yarı bodur bir anaç olup, pamuklu bite dayanıklı, ancak kök boğazı çürüklüğüne hassastır. Dikilecek toprakların çok iyi drene edilmesi gerekmektedir. Çok iyi kök sistemi oluşturur ve ağaçları kazıkla desteklemeye gerek göstermezler. Yarı bodur gelişen ağaçlar oluşturur, dikimi izleyen 2-3’üncü yıllarda önemli ölçüde meyveye yatar.

Hem yarı bodur (spur tipi) ve hem de kuvvetli gelişen çeşitler için uygun bir anaçtır. Üzerine yarı bodur gelişen çeşitler aşılandığında, ağaçlar hemen hemen M 9 üzerine aşılı kuvvetli gelişen çeşitler gibi küçük kalır. Bu bakımdan, verilecek dikim aralıkları, üzerine aşılanan çeşide göre değişir. Kuvvetli gelişen çeşitler aşılandığında, toprağın kuvvetine göre 5 m x 3 m veya 5 m x 2.5 m; yarı bodur gelişen çeşitler aşılandığında, 4.0 m x 2.5 m veya 4 m x 2.0 m dikim aralıkları verilmesi uygundur. Üzerine kuvvetli gelişen çeşitler aşılandığında değişik doruk dallı, yarı bodur çeşitler aşılanınca çam şekli (bir lider ve çok sayıda yan dallı) terbiye sistemi tavsiye edilir.

MM 111: Kuvvetli ve dik gelişir. Köklenmesi çok iyi ve kalitelidir. MM 111 üzerine aşılı çeşitler yarı kuvvetli ağaçlar meydana getirirler ve kuvvetli büyüyen tohum anaçlarının %75-80’i kadar gelişirler. Dikim aralıkları, kuvvetli gelişen çeşitler için 6 m x 3.5 m, spur çeşitler için 5 m x 3 m olarak tavsiye edilmektedir.

MM 111 üzerine aşılı çeşitler değişik toprak şartlarına iyi adapte olan, sağlıklı, toprağa iyi tutunan ve kazıkla destek gerektirmeyen ağaçlar meydana getirirler.

2. Armut anaçları

Armudun kendi türü içerisinde bodur anacı geliştirilmişse de (OH x F51, OH x F 69 gibi), genel olarak ayva kökenli klon anaçları bodurlaştırıcı anaç olarak kullanılmaktadır.

M Quince A: Üzerine aşılı armut çeşitlerini bodurlaştırıcı etkiye sahiptir. Yabani armut anacı üzerine aşılanmış aynı çeşitlerin %30-60’ı kadar büyür ve ortalama bir yıl daha önce verime yatar.

Araziyi ekonomik olarak kullanmak için, sık dikilmeleri tavsiye edilir. Her ağaca bir herek verildiği zaman, 4.5 m x 3 m, tele alındığında 3 m x 2.5 m aralıklarla dikilirler. Ancak bazı armut çeşitleri ile aşı uyuşmazlığı gösterdiği için, ara anaç kullanılmasını gerektirmektedir.

M Quince C: Armut çeşitleri için kullanılan ve çok bodur olan klonal ayva anacıdır. Quince A’nın % 50’si kadar gelişir. Birim alanda oldukça yüksek verim ve erkencilik sağlar.

Ayrıca M Quince B, BA 29, Sydo, Adams gibi diğer ayva klon anaçları var ise de, bunlardan BA 29 dışındakiler kullanılmamaktadır.

3. Kiraz – Vişne anaçları

Dünyada son yıllara kadar kullanılan Yabani Kuş Kirazı ve İdris tohum anaçları, yerlerini yavaş yavaş bodur, yarı-bodur gelişen klon anaçlarına bırakmaktadır. özellikle batı Avrupa ülkelerinde bu bodur klon anaçları hızla yaygınlaşmaktadır. Aşağıda kısa özellikleri açıklanan ve bodur oldukları bildirilen Kiraz-Vişne klon anaçlarından en yaygın olarak kullanılanları ülkemize de getirtilerek Yalova- Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü koordinatörlüğünde 6 ayrı ekolojik bölgede denemeleri kurulmuş olup, şu ana kadar yapılan gözlem ve saptamalara göre Gisel A 5 en ümitvar olarak görülmektedir.

Mahalep SL 64: Mahalep’ten seleksiyon yoluyla elde edilmiş olup, hem yeşil ve hem de odun çelikleriyle kolaylıkla çoğaltılabilir. Bütün kiraz çeşitleriyle iyi aşı uyuşması gösterir. Erken meyveye yatar. Orta büyüklükte ağaçlar yapar. özellikle kumlu, çakıllı pHsı yüksek topraklara tavsiye edilir.

Gisel A5: Almanya’da Giessen Üniversitesi tarafından geliştirilen Gisel A serisinden bir klon anacı olup, Prunus cerasus x Prunus canescens melezidir. Yabani tohum anaçlarına göre % 50-60 oranında bodurluk sağlar. Erken meyveye yatar (Şekil 4). özellikle ağır, killi topraklarda iyi sonuç verir. Doku kültürleri yoluyla çoğaltılmaktadır.

Gisel A 6 aynı seriden elde edilmiş olup, geççi ve kendine verimli olan çeşitler için daha çok önerilmektedir.

Ma x Ma 14: Mahalep’ten seleksiyon yoluyla elde edilmiş, yarı bodur bir anaç olup, Fransa’da daha çok kullanılmaktadır. Kireçten kaynaklanan kloroza dayanıklı olduğu bildirilmektedir. Erken meyveye yatar. Bakteriyel kansere de tolerant olduğu bilinmektedir. Doku kültürleri yoluyla çoğaltılmaktadır.

Weiroot 158: Almanya’da vişnelerden seleksiyon yolu ile elde edilmiş bodur bir klon anacıdır. Bazı kiraz çeşitleriyle aşı uyuşmazlığı göstermektedir. Yeşil çelikle kolaylıkla çoğaltılabilmektedir. Erken meyveye yatar.

Tabel (Edabriz): İranda vişnelerden seleksiyon yoluyla elde edilmiş ve Fransa’da geliştirilmiştir. Yeşil çelikle çoğaltılabilir. Ancak, daha çok doku kültürleri yoluyla çoğaltılmaktadır. Bütün kiraz çeşitleriyle iyi aşı uyuşması göstermektedir. Yarı bodur bir anaçtır. Killi-tınlı toprakları tercih eder. Kurak ve PH’sı yüksek topraklarda iyi sonuç vermez.

Mazzard F 12/1: Kuş kirazından seleksiyon yolu ile elde edilmiş, kuvvetli gelişen bir klon anacıdır. Bütün kiraz-vişne çeşitleri ile çok iyi aşı uyuşması gösterir. Bakteriyel kansere dayanıklıdır. Yeşil çelikle çoğaltılabilmektedir.

4. Erik anaçları

Günümüzde erik çeşitlerine anaç olarak erik, şeftali, kayısı ve badem türleri kullanılmaktadır. Bunlardan ülkemizde en çok kullanılanı yabani erik tohumlarıdır. Başlıca bodurlaştırıcı bazı erik anaçları ve kısa özellikleri aşağıda açıklanmıştır.

Myrobalan anaçları: Farklı erik türleri için kullanılan anaçlardır. En önemli özellikleri olumsuz toprak şartlarına iyi uyum göstermeleri ve taban suyu yüksekliğine dayanıklı olmalarıdır. Ülkemizde can erikleri olarak tanınan bu eriklerin en önemli klonları; Myrobalan B, Myrobalan GF 31 ve Myrobalan 29 C’dir. Orta büyüklükte ağaçlar yapar.

Marianna anaçları: Melez olan ve ota büyüklükte ağaçlar yapan bu anaçlar, çelikle çoğaltılmakta ve ağır ve çok rutubetli topraklar için önerilmektedir. Marianna 2624, Marianna Gf 8-1 ve Marianna 4001 en yaygın kullanılan anaçlardır. Hem Avrupa ve hem de Japon grubu erik çeşitleriyle iyi uyuşma göstermektedir.

Pixy: İngiltere’de seleksiyon yolu ile elde edilmiş yarı-bodur bir klon anacıdır. Çelikle çoğaltılmaktadır. Erken meyveye yatar ve iri meyve oluşumunu sağlamaktadır. Ancak, verim yönünden çok iyi sonuç vermemektedir.

Bu anaçların dışında Commun Mussel, St. Julien A, St. Julien 655/2, Brompton ve Damas son yıllarda ümitvar görülen anaçlardır.

5. Şeftali anaçları

Şeftalilerde de klon anaçlarının kullanımı son yıllarda giderek artmaktadır. GF 677, GF 657 gibi şeftali x badem melezi klon anaçları olup, özellikle kireçli topraklarda önerilmektedir. Kuvvetli gelişen bu anaçlar, şeftali dışında erik ve badem anacı olarak da kullanılmaktadır.

Citation: Şeftali x erik melezi olan bu anaç orta kuvvette gelişir, ağır topraklara iyi uyum göstermektedir. Erken meyveye yatar.

6. Kayısı anaçları

Kayısı çeşitleri için en iyi anaç yabani kayısı (zerdali) tohumlarıdır. Ancak, Prunus besseyi üzerine aşılı kayısı çeşitlerinin yarı-bodur, sarkık ve sağlıklı gelişen ağaçlar meydana getirdikleri bilinmektedir.

Meyvecilikte Kullanılan Klon Anaçlarını Çoğaltılması

Sert çekirdekli meyveler için kullanılan klon anaçları genellikle çelikle ve bazıları da doku kültürleri yolu ile çoğaltılmaktadır. Oysa yumuşak çekirdekli meyvelerin klon anaçları ise başarılı bir şekilde arazide “değiştirilmiş tepe daldırması” yöntemiyle çoğaltılmaktadır (Şekil 5):

– 80-100 cm boyundaki bir yaşlı köklü damızlık bitkileri, ekolojik bölgelere göre, Aralık-Mart aylarında sıra arası 1.5 m ve sıra üzeri 25 cm aralıklarla, toprakla 450’lik açı yapacak şekilde dikilir. Dikim esnasında 20 cm’lik tepe kısımları kesilir (Şekil 5 A).

– Haziran sonu ve Temmuz ayı başlarında bitkiler tamamen toprağa yatırılır (Şekil 5 B).

– Ertesi yıl Şubat-Mart aylarında budama zamanı toprak üstündeki sürgünlerin tamamı kesilir (Şekil 5 C).

– Mayıs ayı sonlarına doğru 15 – 20 cm uzunluğa erişince sürgünlerin dibine topraktan 2 cm yüksekliğe kadar PH’sı 4.5-5 olan torf ve 2 cm kumlu toprak serilir. Bundan sonra haftada bir ve her defasında 5 cm kumlu toprak serilerek 10-15 cm yükseklikteki köklenme ortamı görevi yapacak kümbet oluşturulur (Şekil 5 D).

– Ekolojik bölgelere göre Aralık – Mart aylarında, ana damızlık bitkilerden köklenmiş sürgünlerin kesimi başlar. Bunun için, kümbet toprağı önce elle açılarak köklenmiş sürgünler budama makası yardımıyla ana bitkiden ayrılır (Şekil 5 F).

– Haziran ayında itibaren aynı yol izlenerek, aynı yerde ve aynı anaçlardan 12 – 15 yıl süreyle üretim gerçekleştirilebilir.

BODURLAŞTIRICI ANAÇLAR ÜZERİNE AŞILI ÇEŞİTLERLE BAHÇELERİN KURULMASI

Meyvecilikte kullanılan bodur ve yarı bodur anaçları sayesinde birim alana daha fazla ağaç dikilerek sık dikim yapma imkanı sağlanmış olur.

Türlere ve kullanılan anaçlara göre dekara dikilebilen ağaç sayıları da değişmektedir. Değişik toprak koşullarına göre bodur ve yarı bodur anaçlar üzerine aşılı çeşitlerden ekonomik ve optimum bir verim elde etmek için dekara dikilecek ağaç sayıları Çizelge 1.’de verilmiştir.

Çizelge 1. Dekara dikilebilecek ağaç sayıları

Meyve türü Bodur anaç Yarı bodur anaç

Elma 140-200 75-125

Armut 114-140 75-85

Ayva 114-140 75-85

Erik 65-85 50-65

Şeftali 65-85 50-65

Kiraz 60-75 40-50

Vişne 60-75 40-50

Yukarıdaki çizelgede gösterilen ağaç sayıları üzerine anaçlardan başka, toprağın verimliliği, çeşidin kuvveti ve verimliliği, iklim, budama ve terbiye şekli ile ağacın alacağı son büyüklük durumu rol oynar.

SIK DİKİM BAHÇELERİNDE UYGULANAN TERBİYE ŞEKİLLERİ

M9 anacı üzerine aşılanmış ağaçlar dışında, diğer tür, çeşit ve anaç kombinasyonlarından oluşan ağaçlarda genellikle değişik doruk dallı (Modifiye Lider) veya çam şekli budama ve terbiye sistemleri önerilmektedir. Söz konusu terbiye şekilleri Budama dersinde etraflıca açıklanmıştır.

Burada bodur M 9 anacı üzerine aşılı elma çeşitleri için sık dikim bahçeleri için önerilen “İnce İğ Şekli” budama ve terbiye sistemi açıklanacaktır.

M 9 anacı üzerine aşılı ve kuvvetli gelişen tüm elma çeşitleri için sık dikim bahçeleri kurulacağı zaman, hemen düşünülmesi gereken terbiye şekli “ince iğ” (slender spindle)’dir. Aşağıda, ağaçlara bu terbiye şeklinin nasıl verileceği açıklanmıştır.

Bir Yaşlı Fidanların Dikim Mevsimindeki Budanmaları

İyi şekillenmiş bir “ince iğ” elde etmek için, dallanmış, bir yaşlı fidanlar en iyi dikim materyalidir (Şekil 6). Bu sistemde bir yaşlı dallanmamış fidanlar da kullanılır. İster dallanmış, ister dallanmamış olsun bir yaşlı fidanların tepelerinin, fidanın büyüklüğüne, toprağın verimliliğine ve verilecek dikim sıklığına göre, topraktan itibaren 75 – 85 cm yükseklikten kesilmeleri gerekir

Birinci Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama

Ağaç dengeli bir gelişme gösterirse, yok denecek kadar az budama yapılır veya hiç yapılmaz. Eğer ağaç 2.5 m’yi geçmişse, genellikle liderin uzantı dalının çıkarılması yeterlidir. Bunun anlamı, liderde uç kesimi yapılmayıp, liderden yeni çıkan sürgünlerden, aşağıdan itibaren birincisi üzerinden kesim yapmak demektir

İlk gelişme mevsimi sonunda, ana gövde üzerinde bulunan ve topraktan itibaren 40 cm’ye kadar olan dallar çıkartılır. Yan dallar ilk gelişme mevsiminin sonunda, iple aşağı doğru geniş açı yapacak şekilde bağlanmak veya ağırlık asmak suretiyle eğilirler. Ancak eğilemeyecek kadar çok dik gidenler, budama zamanında tamamen dipten çıkartılır. Yan dallarda hiçbir şekilde uç kesimi yapılmaz.

İkinci Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama

Ortadaki lider dal üzerinde yapılacak işlem, bundan önceki mevsimde olduğu gibidir. Lider dalın uzantısı zig-zag gelişmeye imkan verecek şekilde, bununla rekabet edebilecek olan dalla değiştirilir.

Yan dallarda uç alma ve dipten çıkarma yine kesinlikle yapılmaz. Ancak çok dik dal varsa dipten çıkarılmalıdır. Bu devrede, eğer varsa bir önceki mevsimde yapılmış olan hata giderilmeye çalışılır. örneğin bir önceki mevsimde eğer çok kuvvetli gelişen bir dal ağaç üzerinde muhafaza edilmiş ise, bu dal ağaç için büyük bir ağırlık getireceğinden, ağaçtaki dengenin sağlanması için bunun çıkartılması gerekebilir

Üçüncü Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama

Bu mevsimde de, aynı bir önceki mevsimde olduğu gibi, zig-zag gelişmeyi sağlamak için lider dalın uzantısı değiştirilir. Eğer gelişme kuvvetli ise, liderin iki yaşlı kısmında uç kesimi yapılabilir. Gelişme zayıf ise, bu uç almayı yıllık sürgünde yapmak yeterli olur

Yan dallarda uç kesiminden kaçınmak gereklidir. Eğilebilecek derecede ve yatay durumdaki dallar kesinlikle çıkarılmayıp aşağıya doğru eğilmelidir. Daha önceki yıllarda lider dalda yapılmış olan sert kesim sonucunda, çatı üzerinde oluşan çok kalabalık ve ağaç için taşınmayacak kadar ağırlık yapan dallarda, uç kesimi yapılmaksızın dipten çıkarma yapılmalıdır

Dördüncü ve Daha Sonraki Mevsimlerin Sonunda Yapılacak Budama

Beş ve daha yaşlı ağaçların tepeleri gerekli olduğunda kısaltılmalıdır. Eğer ağaç yüksekliği kabul edilebilir yükseklik olan 2.5 m’yi geçmiş ise, her budama mevsiminde bir ve daha yaşlı dallarda kısaltma tipi budama yapılabilir (Şekil 12).

özellikle ağacın tepesinde oluşan kalabalık ve kuvvetli gelişen dallarda dipten çıkarma yapılmalıdır.

Şekil 12. M 9 anacına aşılı beş yaşlı bir Golden Delicious ağacının dördüncü gelişme mevsimi sonundaki durumu

(Ağaç kalabalık bir dallanma yaptığından kalın dallar çıkartılır)

a) Budamadan önce b) Budamadan sonra

Dördüncü ve daha sonraki gelişme mevsimlerinde ağacın çatı dalları üzerindeki ikinci derecedeki dallarda hem kısaltma tipi ve hem de seyreltme (dipten çıkarma) tipi budama yapılır.

Şekil 13’de bahçe kuruluşundan itibaren özen gösterilmiş ve bunun sonucunda da ideal şekli almış dokuz yaşlı bir Golden Delicious ağacının budamadan önce ve sonraki durumu görülmektedir.

ÇOK BODUR GELİŞEN AĞAÇLARIN DESTEĞE ALINMALARI

Diğer meyve türlerinde bodur ve yarı bodur anaçlar kullanıldığında, ağaçlar ilk 1-2 yıl herekle desteklenmeye ihtiyaç göstermektedir. Oysa, M 9 anacı üzerine aşılı çeşitlerle elma bahçeleri kurulacağı zaman, her ağacı dikimden itibaren olmak üzere ve ömrü boyunca bir herek ile desteklemek gerekmektedir. Bu herek, 2.60 m boyunda olup; 50 cm’lık kısmı toprağın altında kalacak şekilde ve hakim rüzgar yönünde çakılır. Herek 3-5 cm çapında olmalı ve toprağın altında kalan kısmı ziftlenmelidir. Ağaçlar, dikimden itibaren hereğe ip veya başka bir malzeme ile bağlanmalıdır. Herek ile ağaç arasında 10-15 cm uzaklık bulunmalıdır.

ÖĞRENDİKLERİMİZİ KONTROL EDELİM

Bodur meyve yetiştiriciliği ile ilgili bilgiler verildi. Şimdi de konu ile ilgili aşağıdaki soruları cevaplandırmaya çalışalım.

SORULAR

1. Bodur meyveciliğin sağladığı yararlar nelerdir ?

A) Erken yaşta verim verir

B) Birim alandan yüksek verim ve kalite sağlar

C) İşgücü masraflarını oldukça azaltır

D) Kültürel işlemleri kolaylaştırır

E) Hepsi

2. Bodur meyvecilik için aşağıdakilerden hangisi gerçek çözümdür?

A) Bilezik almak

B) Dal eğme-bükmek

C) Hormon kullanmak

D) Genetik bodur anaç kullanmak

E) Kuvvetli budama yapmak

3. Aşağıdakilerden hangisi tam bodur elma anacıdır?

A) MM 106

B) Pixy

C) M 9

D) Quince A

E) Hiçbiri

4. Aşağıdakilerden hangisi Kiraz-Vişneler için bodurlaştırıcı anaç olarak kullanılmaktadır ?

A) Kuş Kirazı

B) Gisel A 5

C) MM 111

D) GF 677

E) Hiçbiri

5. Yumuşak çekirdekli meyveler için kullanılan klon anaçları en kolay ve ekonomik olarak hangi metotla çoğaltıla bilinir?

A) Odun çelikleri ile

B) Tepe daldırması

C) Değiştirilmiş tepe daldırması

D) Yeşil çelikler ile

E) Hiçbiri